Chùa Dâu (chùa Diên Ứng) – Tỉnh Bắc Ninh

Chùa Dâu còn có tên là Diên ứng, tọa lạc ở làng Dâu, xã Thanh Khương, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Ðây là ngôi chùa đầu tiên của Việt Nam, được khởi dựng vào đầu thế kỷ thứ III. Từ những thế kỷ đầu công nguyên, chùa Dâu đã là một trung tâm Phật giáo nổi tiếng trong nước và ngoài nước. Từ cuối thế kỷ thứ IV, Thiền sư Tỳ-ni-đa-lưu-chi đã mở đạo tràng thuyết pháp tại chùa, lập nên thiền phái đầu tiên ở Việt Nam.
Chùa được ông Mạc Ðĩnh Chi đứng ra dựng lại với qui mô lớn vào thế kỷ XIV, và trùng tu nhiều lần ở các thế kỷ sau. Hiện nay ở sân chùa có tháp Hòa Phong 3 tầng cao khoảng 17 m. Trong tháp có chuông lớn đúc dưới triều Cảnh Thịnh (1793), khánh lớn bằng đồng đúc năm Minh Mạng 18. Ngoài ra, còn có tượng bà Pháp Vân,
tượng Kim Ðồng và Ngọc Nữ.

Dù ai đi đâu về đâu
Hễ trông thấy tháp chùa Dâu thì về

Gần hai ngàn năm biến dịch với bao lần đổi thay, tu tạo có lẽ bây giờ cảnh quan chùa Dâu đã khác xưa nhiều. Nghe nói, trước đây con đường vào chùa đẹp lắm. Qua tam quan đồ sộ và bãi đất rộng nằm giữa hai dãy ao dài in bóng chiếc cầu chín nhịp có mái lợp, kiểu nhà cầu cổ ta còn thấy ở Hội An và một số nơi khác, khách bộ hành vào chùa dâng hương thờ Phật. Đây là ngôi chùa được xây dựng sớm nhất ở Việt Nam, ngay từ thế kỷ thứ II sau Công nguyên.

Cũng như nhiều chùa chiền trên đất Việt, chùa Dâu được cất theo kiểu nội công ngoại quốc, một kiểu kiến trúc Á Đông truyền thống. Bốn dãy nhà liên thông hình chữ nhật bao quanh ba ngôi chính: Tiền đường, Thiện hương và Thượng điện. Hậu đường xưa giờ không còn nữa, nhưng khách thăm chùa vẫn còn được chứng kiến bốn mươi tễ gian nhà oản hai bên tả hữu. Giữa sân chùa trải rộng là cây tháp Hòa Phong. Tháp xây bằng loại gạch cỡ lớn ngày xưa, được nung thủ công tới độ có màu sẫm già của vại sành. Thời gian đã lấy đi sáu tầng trên của tháp, nay chỉ còn ba tầng dưới nhưng vẫn uy nghi, vững chãi thế đứng ngàn năm. Dấu vết xưa nhất còn lại của ngôi chùa được khảo cổ học xác định là từ đời Trần, đợt tu bổ lớn nhất là vào năm 1313, đời vua Trần Anh Tông.

Theo nghiên cứu sá»­ học, chùa Dâu vá»›i nhiều tên gọi: Diên ứng tá»±, Pháp Vân tá»±, Thiền Đình tá»±, Cổ Châu tá»±…có thể ra đời đồng thời vá»›i truyền thuyết Man NÆ°Æ¡ng, má»™t trong những mã khóa mở vào tầng sâu của văn hóa Kinh Bắc. Vậy nên, hợp vá»›i chùa tổ Man NÆ°Æ¡ng là cả má»™t quần thể những chùa Dâu, chùa Đậu, chùa TÆ°á»›ng, chùa Dàn thờ tứ pháp: Pháp Vân, Pháp VÅ©, Pháp Lôi, Pháp Điện. Là nÆ¡i giao lÆ°u của hai luồng văn hóa Phật giáo, má»™t từ ấn Độ sang, má»™t từ phÆ°Æ¡ng Bắc xuống, nÆ¡i đây từng là nÆ¡i “kinh đô” của Phật giáo Việt Nam hÆ¡n mười thế ká»· đầu; vá»›i nhiều nhà sÆ° nổi tiếng, vá»›i há»™i tắm Phật mùng tám tháng tá»… hàng năm:

Dù ai buôn bán trăm bề
Nhớ ngày mùng tám thì về hội Dâu.

Má»™t trong những ấn tượng khó có thể quên được ở nÆ¡i đây là những pho tượng thờ. Tượng Pháp Vân uy nghi, trầm mặc, màu đồng hun. GÆ°Æ¡ng mặt đẹp vá»›i nốt ruồi to đậm giữa trán gợi liên tưởng tá»›i những nàng vÅ© nữ ấn, tá»›i quê hÆ°Æ¡ng Tây Trúc, nÆ¡i cá»™i nguồn của tá»… tưởng thiện căn, của đức Từ – Bi – Hỉ – Xả. Tượng Pháp VÅ© vá»›i những nét thuần Việt, đức Ä‘á»™, cao cả. Đặc biệt hai pho tượng Kim Đồng, Ngọc Nữ đặt hai bên Ä‘iện thờ chính gợi nhá»› tá»›i những cô thôn nữ của miền quê quan họ nÆ¡i này. Dáng người thắt đáy lÆ°ng ong uyển chuyển, vành khăn vấn trên đầu bình dị và mềm mại, chiếc áo tứ thân má»› ba má»› bảy vá»›i dải lụa đào thÆ°á»›t tha… Cha ông ta đã rất tinh tế, nhuần nhị khi đặt tượng thờ Kim Đồng, Ngọc Nữ. Về đây, ta gặp sá»± giao hòa đẹp đẽ giữa tá»… tưởng Phật giáo chính thống, má»™t dạng thức văn hóa tinh thần ngoại nhập, vá»›i tâm linh, tinh thần bình dân, thuần phác. Ta cÅ©ng lại thấy ở đây má»™t minh chứng rõ nét cho quá trình tiếp biến văn hóa, sá»± Việt hóa những giá trị tinh thần khi nhập ná»™i.

Về chùa Dâu, về Thuận Thành, ta nhÆ° được tắm mình trong không khí cổ xÆ°a qua dấu ấn của nhiều tầng bậc lịch sá»­ – văn hóa. Đây, đô thành Luy Lâu xÆ°a bên dòng Thiên Đức gợi nhá»› thời oanh liệt của Hai Bà TrÆ°ng khởi nghÄ©a chống xâm lược Đông Hán những năm đầu thế ká»·. Đây dòng sông Dâu đã vào thÆ¡ Tố Hữu “con sông Dâu chảy về đâu, mà lÆ¡ thÆ¡ đến Luy Lâu lại dừng”. Đây nữa, miền đất trù phú Keo – Dâu vá»›i tích truyện cô thôn nữ hái dâu nết na, xinh đẹp trở thành Nhiếp chính á»· Lan tài giỏi, trông coi việc nÆ°á»›c, giúp vua đánh giặc. Còn kia là Bút Tháp vá»›i tượng Phật Bà nghìn mắt, nghìn tay nổi tiếng; là làng tranh Đông Hồ, nÆ¡i tâm hồn dân gian dẫu hoàn cảnh nào vẫn luôn mỉm cười trên sắc vàng giấy Ä‘iệp. Cạnh đó, dòng sông Đuống “ngày xÆ°a cát trắng phẳng lỳ” giờ vẫn bình thản trôi nhÆ° đã từng trôi qua những bến bờ lịch sá»­. Và từ chùa Dâu, ta có thể rẽ ngang thăm núi Thiên Thai hay về bên kia sông Đuống dâng hÆ°Æ¡ng các vị vua đời Lý tại đền Đô.

Lịch sá»­ đã từng khẳng định vị trí của chùa Dâu trong đời sống văn hóa, tâm linh dân tá»™c. Ngày nay, chùa Dâu Ä‘ang được Nhà nÆ°á»›c và Giáo Há»™i Phật giáo Việt Nam quan tâm trùng tu, tôn tạo để xứng đáng vá»›i tên gọi “trung tâm của Phật giáo Việt Nam” nhiều thế ká»·.